GELİŞME VE BÜYÜME

GELİŞME VE BÜYÜME

Gelişme ve büyüme olayları:Gelişim olayları çok hücreli ve eşeyli üreyen canlılarda görülür:
1-Hücre bölünmesi:
Döllenme ile oluşan zigot oluşumu ile başlar yaşam boyu sürer
Bitkilerde meristem dokunun bölünmeleri hayat boyu sürer
Ağaçsı bitkilerde büyüme sınırsızdır
Hayvanlarda belli bir yaşa kadar bölünme ile gerçekleşen büyüme görülür
Belli yaştan sonra bölünme sadece belli dokularda ( Bağ,epitel vb.) gerçekleşir
Bu dokulardaki hücre bölünmesi yenilenme ve onarılma amaçlıdır
Bölünme bitkilerde yaz ve ilkbaharda hızlı,sonbahar ve kış yavaştır
Bölünme hayvanlarda gelişme döneminde hızlı, olgunluk ve yaşlılık döneminde ise azalır
2-Büyüme:
Canlının ve hücrelerin madde miktarındaki artıştır.
Zigotun bölünmeye başlaması ile büyüme gerçekleşir
Gelişimin başlangıcında büyüme hızı fazladır
Hayvanlarda belli bir yaşta durur fakat bitkilerde yaşam boyu devam eder
Büyüme düzenli beslenme ve metabolik faaliyetlere bağlıdır
Zigotun ilk bölünmelerinde hücre sayısı artmasına rağmen büyüme olmaz
3-Farklılaşma:
Zigotun bölünmeleri ile oluşan hücrelerin zamanla belli görevleri yapmak için özelleşip farklılaşmasıdır
Bitkilerde meristem hücrelerinden farklılaşma her zaman görülür
Hayvanlarda embriyonik gelişimin tamamlanması ile farklılaşma büyük ölçüde tamamlanır. Ancak bazı dokularda (Kan, Bağ ) devam eder.
Farklılaşma sonucu çok hücreli canlı oluşur
Embriyonik indüksiyon etkisi ile hücrelerin belli genleri aktifleştirip diğerlerini inaktif hale getirmesi ile gerçekleşir
Canlılarda görülen büyüme ve gelişme olayları
1-Tek hücrelilerde:
Bölünme ,tomurcuklanma veya oluşan sporlar yeni hücreler haline dönerek büyürler
2-Mantarlarda:
Sporların çimlenmesi ile başlar.
Mitozla hücre sayıları artar
Spor ana hücreleri ve spor oluşumunda farklılaşma görülür
3-Bitkilerde:
Bitkilerde gelişim olaylarından hücre bölünmesi,büyüme ve farklılaşma olayları görülür
Çiçeksiz bitkilerde sporların çimlenmesi ile gametofit gelişir
Çiçeksiz bitkilerde Sperm ve ovumun döllenmesi ile oluşan zigotun mitoz bölünmeleri ile sporofit gelişir
Vegetatif üreyen bitkilerde dal,yaprak,tomurcuk vb. vücud kısımlarından yeni bitki gelişir
Çiçekli bitkilerde tohumdan yeni bitki gelişir
4-Hayvanlarda gelişme
Bir canlının zigottan ergin haline gelinceye kadar geçirdiği değişim ve gelişim olaylarına ontogenez denir.Hayvansal organizmalarda yumurta özellikleri gelişimin temel özelliklerini belirler.
Besin içeriğine göre yumurta tipleri
1-İzolesital:Vitellüs yumurtada az ve eşit dağılım gösterir
Örn:Memeli
2-Telolesital:Vitellüs çok ve bir kutuba toplanmıştır
Örn:Sürüngen,Kuş
3-Sentrolesital:Vitellüs merkezde toplanmıştır
Örn:Böcekler


Hayvanlarda gelişim olayları
1-Segmentasyon:
Döllenmeden sonra zigotun geçirdiği hızlı bölünme olaylarıdır
İlk iki bölünme meridiyonal ikinci bölünme ekvatoraldır
Zigotun bölünmeleri ile oluşan hücrelere blastomer denir
İlk bölünmelerde embriyonun hücre sayısı artar ancak büyüme gerçekleşmez,Ağırlık artışı olmaz
Hücre yığını (Üzüm salkımı) haline gelmiş evreye marula evresi denir.
Marula evresinden sonra bölünmeler devam ederken içte bulunan hücreler dışa göçerler.Ortası boş çevresinde hücre sıraları olan bu evreye blastula evresi denir.
Segmentasyo olaylarında farklı büyüklükte hücrelerin oluşması vitellüs nedenlidir.
(Segmentasyonun önemi)Farklı besin,sitoplazma ve organel alan bu hücreler ileride farklı gen işleyişleri ile farklı yönlerde özelleşme göstereceklerdir.
Blastulayı oluşturan hücrelere blastomer, ortadaki içi özel sıvı ile dolu boşluğa ise blastosöl denir.
2-Gastrulasyon:
Balastula evresinden sonra alt kısımdaki hücreler çökme ve göçme hareketleri ile blastosöle çökerler.
Çökme olayı sonunda iki tabakalı embriyo oluşur.Oluşan tabakalardan dıştakine ektoderm,içtekine endoderm denir
Embriyoda oluşan yeni boşluğa arkenteron (İlk sindirim boşluğu),Bunun dışa açıklığına ise plastopor denir
Bu evrede blastosöl ortadan kalkar.Arkenteron kalıcı boşluk olup ileride sindirim sistemi ,sinirve solunum sistemi oluşumunda rol alır.Blastopor ise ağız ödevi görürü.
Süngerler ve sölentera grubundan canlılar embriyonik gelişimin bu evresinde kalırlar. Sahip oldukları organ ve sistemleri ektoderm ve endodermden oluşur.
İlerki aşamalarda ektoderm ve endodermden ayrılan hücre ve hücre grupları iki deri tabakası arasında organize olarak mezodermi oluşturur ve embriyo üç deri tabakasından oluşur.
Oluşan mezodermin ortasında kalan boşluğa sölom (Gerçek vücud boşluğu) denir.
Ektoderm ve endoderm arasında serbest kalan hücreler mezenşim hücreleri olarak adlandırılır ve ileride bağ dokunun oluşumunda rol alır
3-Farklılaşma(Histogenez) ve Organogenez:
Histogenez:Embriyoda hücre hareketleri,gruplaşmaları ve etkileşimleri sonucu ileride farklı dokuları oluşturacak hücreler halinde farklılaşmalarına denir
Embriyonik indüksiyon :Embriyonal evrede embriyonal deri ve hücrelerin birbirleri üzerinde belirli yönlerde farklılaşmalarına neden olan karşılıklı etkileşimine denir.
Organogenez:Embriyoda ileride farklı organların oluşumunda rol alacak organ taslaklarının oluşumuna denir.
Histogenez ve organogenez:Embriyonik deriler ve bunlardan oluşan doku,organ ve sistemler.
A-Ektoderm: Sinir hücreleri,ter-yeğ-süt bezleri,duyu hücreleri,göz merceği,epidermis.
B-Mezoderm:Kan doku,Kas doku,Kıkırdak doku,Bağ doku,Endotel-Endokard,Boşaltım sistemi organ ve dokuları,Üreme sistemi organ ve dokuları
C-Endoderm:Sindirim sistemi epiteli-(Örtü,Salgı Emme) ,Solunum sistemi epiteli,Karaciğer,pankreas (Dış salgı bezi ve kanalları),Tiroid ve paratiroid bezi.

Embriyonik örtüler ve gelişim
A-Balık ve kurbağalarda gelişim:
Kabuk,amnion zarı ve sıvısı,allantois bulunmaz
Yumurtada besin içeriği az olduğundan embriyonal evrede beslenme davranışı veya başkalaşım görülür
Embriyonik gelişimde canlı dış ortamla madde alış verişi yapar
B-Sürüngen ve kuşlarda gelişim:
Kabuk,korion,amnion,vitellüs ve allantois kesesi bulunur
Gelişim yumurta kabuğu içinde gerçekleşir
Embriyo ile dış ortam arasında sadece gaz alış verişi bulunur
Besin vitellüsten sağlanır
Artık maddeler allantoiste birikir.Allantois solunumda da rol alır
Amnion zarı embriyoyu sarsıntı,ısı değişimleri,vb. fiziksel etkilerden korur
Korion koruma ve solunumda rol alır
C-Memelilerde gelişim:
1-Gagalı memeliler:
Vitellüs oldukça fazladır
Döllenen yumurta bir süre ana canlıda kaldıktan sonra yuvaya bırakılır
Yumurtadan çıkan yavru bir süre anaya bağımlı ve ondan süt emerek beslenir
Doğum görülmez
Ana vücudu sadece döllenme ortamı ve bir süre koruma sağlar
2-Keseli memeliler:
Yumurtada az vitellüs vardır
Bir süre annenin uterusunda gelişen embriyo doğar
Doğan yavru keseye geçer ve burada süt bezleri ile beslenmesini ve gelişimini sürdürür
3-Plasentalı memeliler:
Kabuk bulunmaz
Allantois ve vitellüs keseleri körelmiştir
Amnion zarı ve sıvısı bulunur.Bu yapı embriyoyu basınç,ısısal değişim vb. fiziksel etkilerden korur
Plasenta embriyodan chorion ve allantois ile anneden uterus dokularından oluşmuştur
Embriyo solunum beslenme ve boşaltım ihtiyacını plasenta aracılığı ile ana canlıdan karşılar
Plasenta aracılığı ile anneden embriyoya besin,O2 geçer.Embriyodan anneye ise CO2 ve metabolik artıklar geçer
Anne kanı ile embriyo kanı karışmaz
Plasenta ayrıca 3. aydan itibaren Progesteron üreterek hamileliğin devamında önemli rol alır
Plasenta ile embriyo arasında ise göbek bağı bulunur
Göbek bağı;Amnion zarından oluşur,içinde vitellüs kesesi,allantois ve embriyoya ait kan damarları bulunur
Embriyoya ait atar damar plasentaya CO2 ve artıkları taşır (Kirli kan),Toplar damar ise plasentadan besin ve oksijen taşır(Temiz kan)
Plasentada aktif taşımanın gerçekleşmesi nedeni ile enerji ihtiyacı ve oksijen tüketimi oldukça fazladır
Doğumdan sonra göbek bağının kesilmesi ile embriyo bağımsız birey haline gelir.