ÜREME

ÜREME

Canlıların kendilerine benzer yeni canlılar oluşturmasıdır
Populasyonun devamını sağlar
Virüslerin canlılarla ortak olan önemli özelliğidir
Bireyin türe yönelik canlılık özelliğidir
Kalıtsal özelliklerin nesiller boyu saklanmasını sağlar
A-Virüslerde üreme
Özel üreme şekilleri vardır.Mitoz,mayoz ve döllenme görülmez yeniden sentezlenme şeklinde (Sentrozom gibi) üreme görülür. Bu olay DNA ve protein sentezi şeklinde gerçekleşir. Oluşan yeni virüsler ana virüsten kalıtsal materyal ve yapısal eleman almazlar. Üreme için canlı hücre sitoplazmik ortamı gerekir. Virüslerde büyüme ve gelişmede görülmez.

B-Bakterilerde üreme
a-Eşeysiz üreme: Bakteri hücresi ortam şartları uygun olduğunda mitoz bölünmeyi andıran (Fissyon bölünme) bölünme ile hızla coğalır.
b--Eşeyli üreme:
Konjugasyon:Karşılıklı gen alış verişi şeklinde gerçekleşir
Transformasyon:Ortamda farklı özellikte bakteri geninin alınışı ile gerçekleşir
Transduksiyon:Bakteri virüsleri aracılığı ile farklı bakteri genlerinin alınışı ile gerçekleşir
Eşeysiz üreme ve çeşitleri
Özellikleri:
Tek ata vardır
Mekanizması mitoz bölünmedir
Oluşan yeni canlılar bütün özellikleri ile birbirlerine ve ata canlıya benzerler
Hızlı üreme şeklidir
İlkel üremedir
Cinsiyet yoktur
Canlılığın çeşitlenmesinde rol almaz. Evrime katkısı yoktur.
A-Bölünerek üreme
Tek hücrelilerde görülür(Bakteriler ve protistalar)
Mitozla gerçekleşir
Çok hızlı gerçekleşir
Örn:Parmecium,amip,euglena vb.
B-Tomurcuklanarak üreme
Ana canlının vücuduna ait dokusal bir kısmın yeni bir canlı haline dönmesi şeklinde gerçekleşir
Bire mayası,süngerler,sölentereler,Gözyaşı bitkisi gibi canlılarda görülür
Oluşan yeni canlı biri süre sonra ana canlıdan ayrılıp bağımsız canlı olabilir
Oluşan canlılar ana canlı ile beraber koloniler oluşturabilirler(Polipler)
Örn:Sünger,hidra,Gözyaşı bitkisi vb.
C-Sporla üreme
Spor adı verilen özel üreme hücreleri ile gerçekleşir
Olumsuz koşullara dayanıklı özel üreme hücreleridir
Sporlar sporozooalar,mantarlar ve çiçeksiz bitkilerde görülür
Sporlar haploid canlılarda(alglerde vb.)mitozla, diploid canlılarda bitkilerde mayozla oluşur.
Sporlar döllenmeden gelişerek yeni canlılar oluşturur
Üç değişik özellikte spor vardır
Endospor:Bakterilerde
Ekzospor:Mantarlarda
Zoospor:Alglerde
Not:Endospor üremede rol almaz.
D-Vegetatif üreme
Ana canlının vücudundan ayrılan bir parçanın eksiklerini tamamlayarak yeri bir canlı haline gelmesi şeklinde görülür
Planaria,deniz yıldızları vb. omurgasızlarla,çiçekli bitkilerde görülür
Rejenarasyon yeteneği yüksek canlılarda görülürVegetatif üremenin tercih edilme nedenleri
Hızlı üreme şeklidir
Karakterlerin korunmasını sağlar
Tohumla üreme yetenegi olmayan bitkilerde üremeyi sağlar
Eşeyli ürem ve çeşitleri
Özellikleri:
Temel mekanizması: Mayoz ve döllenmedir
Aynı türün farklı cinsiyetine sahip iki bireyin oluşturduğu gametlerin birleşmesi ile gerçekleşir
Canlılarda çeşitliliğin artmasına neden olur
İleri (Gelişmiş) üreme şeklidir
Bakteriler,silliler,volvox,mantarlar,bitkiler ve hayvanlarda görülür
Yeni kalıtsal kombinasyonların oluşumunun nedenidir
Eşeyli üremede
1-Gamet ve gametlerin oluşumu:Mayoz
2-Gametlerin birleşmesiöllenme
3-Döllenme ile oluşan hücre:Zigot
A-İzogami: Dişi ve erkek gamet arasında fark yoksa erkek ve dişi gametler yapı ve özelikleri bakımından aynıdır.Örn:Ulotrix
B-Anizogami:Gamet cifti arasında cinsiyeti belirleyen fark varsa.Küçük hareketli sperm ve büyük hareketli yumurta bulunur.Örn:eğrelti otu
C-Oogami:Gametler arasındaki fark ileri düzeyde ise.Gametler arasında büyüklük,hareket,sitoplazma içeriği bakımından önemli derecede farklar bulunur.Örn:Hayvansal organizmalar
D-Partenogenez: Döllenme olmadan yumurtanın embriyonik gelişim evrelerini tamamlayarak yeni haploid oluşturması şeklindeki üremedir
E-Konjugasyon : tek hücrelilerde görülen eşeyli üreme şeklidir.Yanyana gelen iki hücre arasında kurulan sitoplazmik köprü aracılığı ile hücreler arasında gen veya nucleus alış verişi şeklinde gerçekleşir.Örn:Bakteri ve paramecium
F-Hermafroditlik: Bazı canlılarda tür bireylerinde cins ayrımı yoktur. Tek bireyde dişi ve erkek üreme sistemleri birlikte bulunur.Bu tür canlılara hermafrodit canlı denir. Endoparazitler hariç diğerleri kendi
kendini dölleyemez.Örnek: Hidra,Toprak solucanı,istiridye,tenya vb.
C-Protistalar da Üreme
Mitozla üreme:Amitoz şeklinde gerçekleşir
Eşeyli üreme:Konjugasyon ile gerçekleşir
Parameciumda konjugasyon
Farklı özellikteki iki parameciunm yan yana gelirler
Aralarında sitoplazmik köprü (Plasmodezma) kurulur
Makronucleus ortadan kalkar
Mikronucleuslar mayoz geçirerek 4 tane haploid nucleus oluşturur
4 nucleustan 3 tanesi ortadan kalkar
Kalan tek haploid nucleus mitozla iki nucleus oluşturur
Bu nucleuslardan biri kalıcı diğeri göçücü nucleustur
İki hücrenin göçücü nucleusları karşılıklı değiştirilir
Kalıcı nucleusla diğer hücreden gelen göçücü nukleuslar birleşerek diploid tek nucleus oluşur.
Oluşan diploid nukleus ard arda 3 mitoz geçirerek 8 nucleus oluşturur
Her bir hücre 2 sitokinez geçirerek 4 hücre oluşturur
Oluşan hücrelere nucleuslar ikişer ikişer dağılır
Konjugasyon yapan iki parameciumdan toplam 8 paramecium oluşur.
Plasmodium malariada döl almaşı
Sporozooalardan Plasmodium malarıada hayat devri
Qanofel sokması ile sporozoitler (n) insan kanına geçer
Alyuvarlar içine geçerek şizonta dönüşürler
Şizont çoğa bölünerek (Şizogoni) merezoitleri(n) oluşturur
Alyuvarların parçalanması ile merezoitler ve toksinleri kana karışır.(Sıtma nöbetleri bu esnada görülür)
Merezoitler ya yeni alyuvarlara girer, yada gametositlere dönüşür
Anofelin bu insanın kanını emmesi ile gametositler anofelin barsağına geçer
Gametositler(n) burada ovumu(n) ve mitoz geçirerek 4-8 sperm(n) haline gelirler
Oluşan spermler ovumu barsak boşluğunda döller ve zigot(2n) meydana gelir
Ameboid hareket eden zigot barsak epitelini delerek barsak kaslarına yerleşir
Zigot burada mayoz geçirir ve ardından çoğa bölünerek (Sporogoni) sporozoitleri (n) oluşturur
Sporozoitler dolaşım sıvısı ile tükürük bezlerine taşınır ve döngü tamamlanır.
Not: Plasmodium malariada baskın döl haploidtir.Diploid aşama sadece zigot evresine indirgenmiştir.

D-Fungi (Mantarlarda) Üreme
Sporla üreme:
Eşeyli üreme:
E-Hayvanlarda Üreme
a-Spermatogenez :
Erkek bireylerde testislerde spermlerin meydana gelmesidir:
Özellikleri:
Testiste seminifer tüplerinde gerçekleşir
Ergenlik dönemine kadar sadece sperm ana hücreleri (Spermatogoniumlar) mitozla çoğalır
Ergenlikle beraber mitozla çoğalırken mayozla spermler meydana gelir
Mayoza başlayacak hücreye 1.spermatosit (2n) denir
Mayoz II geçirecek hücreye 2. spermatosit (n) denir
Mayoz sonu oluşan hücrelere spermatid (n) denir
Oluşan spermatidler dölleme yeteneği kazanmak için farklılaşırlar. Bu olaya spermiyohistogenez denir.
Farklılaşma epididimiste gerçekleşir
Her sperm ana hücresinden kalıtsal olarak farklı 4 aktif sperm oluşur
Farklılaşma:
Golgiden akrozom gelişir
Sitoplazmanın önemli kısmı atılır
Nucleus yoğunlaşır
Kuyruk gelişir
Spermin özellikleri:
Az sitoplazmalı ,küçüktür
Kamçılı ve aktif hareketlidir
Besin maddesi içermez
Uç kısmında ovum zarını eritecek enzim içeren akrozom bulunur
Fertilizin maddeye pozitif taksi gösterir
Zigotun kromozom kaynağıdır
Zigotun sentrozom kaynağıdır
Dişi üreme sisteminde 2-3 gün canlı kalabilir
Ömür boyu üretilir
b-Oogenez :
Dişi bireyin ovaryumunda gerçekleşir.
Özellikleri:
Ovaryumda folikül içerisinde gerçekleşir
Embriyonik evrede 3. aydan itibaren ovum ana hücreleri gelişir
Embriyonik dönemde mayoza başlayan 1. oositler ergenlik dönemine kadar profaz-1 evresinde kalırlar
Ovaryumda gelişecek ovum sayısı bellidir
Ergenlikle beraber periyodik olarak ortalama 28 günde bir ovum gelişir
Not: Bazı hayvanlarda ovum yılda bir topluca, bazılarında birkaç kez gruplar halinde bırakılır
Bir oogoniumdan 1 ovum 3 kutup hücresi oluşur
Oogniunun sitoplazmasının büyük kısmı ovumda kalır
Ortalama 45-50 yaşına kadar devam eder
Ovumun özellik ve görevleri:
Bol sitoplazmalı ve büyüktür
Hareketsizdir
Türe göre değişik orende besin içereir
Zigotun kromozom kaynağıdır
Zigotun mitokondri kaynağıdır
-Döllenmeden sonra zigota dönüşür
Döllenme
Ovum ile spermin birleşmesi olayıdır.
Döllenme gerçekleştiği ortam
A-Dış Döllenme :
Sadece suda yaşayanlarda gözlenir.
Döllenme olasılığını arttırmak için fazla sayıda üreme hücresi oluşturulur.
Döllenen yumurtadaki embriyo gelişimini suda tamamlar.
Genellikle yumurta ve spermler suya bırakıldığından çiftleşme organlarına rastlanmaz.
B-İç Döllenme :
Kara ortamında nem , sıcaklık ve radyasyon gibi faktörlere karşı üreme hücrelerini korumak için döllenme dişi bireyin üreme sisteminde gerçekleşir.
Genelde karada yaşayanlarda görülür.
Üreme hücreleri dişi bireyin üreme sistemi içinde birleştiğinden döllenme olasılığı fazlalaşmıştır.
Döllenmiş yumurtadaki embriyo gelişimini dişi bireyin içinde veya dışarıda tamamlayabilir.
Çiftleşme organları kullanıldığından üreme hücresi sayısı azdır.
Döllenme ve gelişme şekline göre üçe ayrılır
A-Dış döllenme ve dış gelişme:
Suda yaşayan canlılarda (Balık ve kurbağalarda) görülür
Yumurta ve sperm vücud dışına su ortamına bırakılır
Döllenme garantisi yoktur
Yumurtanın etrafında kabuk oluşumu yoktur
Döllenmeden sonra gelişen embriyoda kabuk,korion,amnion ve allantois gibi zarlar yoktur.Sadece vitellüs kesesi vardır.
Embriyo su ve O2 ihtiyacını sudan karşılar
Embriyo metabolik artıkları bulunduğu su ortamına difüzyonla verir
Yumurtada yeterli besin olmadığı için başkalaşım veya embriyonal gelişim tamamlanmadan beslenme davranışları görülür
Yumurta sayısı fazla döllenme garantili değildir
B-İç döllenme dış gelişme:
Karada yaşayan sürüngen ve kuşlarda görülür
Döllenme dişi bireyin vücudu içinde müller kanalında gerçekleşir
Döllenmeden sonra yumurta etrafında kabuk oluşumu gerçekleşir
Yumurta vücudun dışında gelişimini tamamlar
Gelişen embriyonun etrafında kabuk,korion,amnion zarları ayrıca yedek besin deposu vitellüs kesesi ve metabolik artıkları depolayan allantois kesesi bulunur
Embriyo ile dış ortam arasında sadece gaz alış verişi vardır
Yumurta sayısı az döllenme garantilidir
Yumurtada embriyonik gelişimi tamamlatacak kadar yeterli besin bulunur
Dişilerde müller kanalı oluşan yumurtanın döllendiği,vitellüsün vekabuğun oluştuğu yerdir.
C-İç döllenme ve iç gelişme:
Memelilerde görülür
Döllenme dişi bireyin vücudu içinde gerçekleşir
Embriyonik gelişim dişi bireyin vücudu içinde tamamlanır.Ana organizma embriyonun korunması,beslenmesi,solunumu vb.bütün yaşamsal ihtiyaçlarını karşılar
Yumurta sayısı azdır döllenme ve gelişme garanti altındadır
Oluşan embriyo madde alış verişini ana organizmanın vücudu ile yapar
Yumurtada kabuk yoktur. Vitellüs çok azdır.
Allantois ve vitellüs keseleri körelmiş ve bu keselerin görevini göbek bağı almıştır
Not:İç döllenme iç gelişme gösteren bazı balık ve sürüngenlerde ana organizmanın rolü:
1-Döllenme ortamıdır
2-Embriyonun korunmasında rol alır
Döllenme ve Gelişim
Ovipar canlılar:
İç döllenme veya dış döllenme görülür
Gelişme vücud dışında gerçekleşir
Embriyonik gelişimi destekleyecek özel davranışlar gelişmiştir
Örn:Balık,kurbağa,sürüngen ve kuş
Ovovipar canlılar:
İç döllenme görülür.(Genelde)
Embriyonik gelişim yumurta içinde ana canlının vücudu içinde özel organlarda gerçekleşir.
Ana canlının vücudu sadece koruyucudur
Gelişimi biten yavru doğar gibi ana vücudu terk eder
Örn:Karasinek,lepistes,engerek,köpek balıkları
Vivipar canlılar:
İç döllenme görülür
Yumurtalarda vitellüs çok azdır
Gelişme ana canlının vücudunda gerçekleşir
Ana canlı embriyonun bütün ihtiyaçlarını karşılar.
(Beslenme,korunma,boşaltım maddelerinin atılımı,solunum vb.)
Örn:Memeliler
1-Pronefroz tip
Hayvanlarda üreme ve boşaltım sistemi bazı yapılar ortak olarak kullanır.Bu nedenle bu ikili yapıya ürogenital sistem denir.Boşaltım birimi nefridyumdur.Boşaltım maddeleri glomerulus denen
kılcal damar yumağından silli huni ile başlayan nefridyuma geçerler.Nefridyumlar segmantal diziliş gösterirler.Bu tip böbrek yapısı bütün omurgalıların embriyonal döneminde ve kıkırdaklı balıkların ergin döneminde görülür.Nefridyumlar ayrı ayrı wolf kanalına açılır.(Pronefroz kanal)
2-Mezonefroz tip
Boşaltım birimi glomerulus ve bowman kapsüllerinin oluşturduğu malpiğhi tüpleridir(Nefron).Segmantal diziliş gösterip wolf (Mezonefroz kanal)kanalına açılırlar.Sürüngen , kuş ve memeli embriyoları ile balık ve kurbağaların
erginlerinde görülür.
3-Metasnefroz tip
Böbrek yapısında temel boşaltım birimi glomerulus ve bowman kapsülünden oluşmuş (malpiğhi tüpleri) nefron lardır.Farklı olarak nefron lar ortak bir kanalla böbrek havuzuna ve buradan tek kanallar mesaneye açılır.Bu kanala üreter denir.Bu kanal sperm taşımaz.Memelilerde mesaneden uretra ile vücud dışına açılır.
Sürüngen kuş ve memelilerde mezonefroz kanalı erkek bireylerde epididimis haline dönüşür.Wolf kanalı vasdeferans haline dönüşür. Dişilerde iki yapı tamamen körelir.
Kloak:Balık, kurbağa, sürüngen ve kuşlarda bulunan yapı sindirim, boşaltım ve üreme hücrelerinin dışa atıldığı yapıdır.Memelilerde bulunmaz.
Wolf kanalı:Balık ve kurbağaların erkek bireylerinde bulunur.Üre ve spermin dışa atılımını sağlar.Sürüngen,kuş ve memelilerin erkeklerinde wolf kanalının yerini vasdeferans kanalı almıştır.
Müller kanalı:Balık ve kurbağalarda dişi bireylerin ovaryumundan bırakılan yumurtaların dışa atılımını sağlar. Sürüngen ve kuşlarda müller kanalı daha gelişkin olup :
iç döllenmenin gerçekleştiği yerdir.
Yumurta akının oluştuğu yerdir.
Yumurta kabuğunun oluştuğu yerdir
Bazı türlerde embriyonik gelişimin tamamlandığı yerdir.
(Ovoviviparlarda)
Kuş ve sürüngenlerin erkeklerinde rudimenter müller kanalı bulunur.Testislerde üretilen spermler vasdeferans kanalı ile kloaka taşınırken boşaltım maddeleri üreter ilke kloaka taşınır.
İnsanda erkek üreme sistemi
A-Testis
B-Epididimis
C-Vas deferans
D-Penis
E-Salgı (Seminal) bezleri
a-Seminal bez b-Prostat bezi c-Cowper bezi
A-Testis:
Yapısında bulunan seminifer tüplerinde spermler oluşur
Yapısında bulunan leydig hücreleri ile eşey hormonu üretir
Spermlerin farklılaşmasının gerçekleştiği yerdir
Vücud ısısından 2-3 oC daha düşüktür.
B-Epididimis:Spermlerin olgunlaştığı ve depolandığı yerdir
C-Vas deferans:Olgunlaşan spermlerin toplanıp biriktirilmesinde vegerektiğinde seminal salgılarla karıştırılarak dışa atılmasında rol alır.
D-Penis:Çiftleşme organıdır
E-Seminal bezler ve salgıları: ( Seminal bez,prostat bezi,Cowper bezi)
Spermlerin korunması
Spermlerin beslenmesi
Spermlerin hareket etmesinde rol alır
İnsanda dişi üreme sistemi
A-Ovaryum
B-Follopi kanalı(Tüpü)
C-Uterus
D-Vagina
A-Ovaryum:
Yumurtaların oluştuğu organdır
Ortalama 28 günde bir yumurta gelişir
Yumurta gelişimi var olan yumurtaların mayoza devam etmesidir
Yumurtalar folikül denen yapıların içindedir
B-Follopi kanalı(Tüpü):
Ovulasyonla karın boşluğuna bırakılan yumurtaları huni şeklindeki baş kısmı ile toplar.
Kanala geçen yumurtalar uterusa taşınır
Döllenmenin gerçekleştiği yerdir
İlk bölünmeler kanalda başlar
İç yüzey silli epitelle döşelidir
İç yüzeyde besleyici sıvı üreten bezler bulunur.Bu bezlerden salgılanan sıvı ile döllenmiş yumurtanın harerket ve beslenmesi sağlanır
C-Uterus:
Duz kaslardan oluşmuş organdır
Follopi kanalı ile vagina arasında yer alır
Embriyonik gelişimin gerçekleştiği yerdir
D-Vagina:
Spermlerin dişi vücuduna alındığı organdır
Doğumda bebeğin ana vücudunu terkettiği organdır
Döllenmemiş yumurtanın dışa atılımını sağlar
Menstrual döngü
Folikül evresi
Ovulasyon evresi
Korpus luteum evresi
Mensturasyon evresi
A-Folikül evresi:
14 gün sürer
Ovaryumda genç folikül içindeki ootidin mayoza devam etmesi ile başlar
Kanda FSH miktarı fazladır evre sonuna doğru gittikçe azalır
Gelişen folikülle birlikte kandaki ostrojen miktarı artar
Follopi kanalında silli hücre faaliyeti ve özel salgı miktarı artar
Uterus endometyumunda mitoz artar iç doku kalınlaşır
Uterusta kandamarı mikterı artar
C-Ovulasyon:
Bir gün sürer
Kanda LH oranı fazladır.FSH oranı azalmıştır
Gelişen folikülün yırtılması ile içindeki 1.Ootid karın boşluğunabırakılır
Vücud ısısı yaklaşık 0,5 oC yükselir
C-Korpus luteum evresi:
Ovulasyonla yırtılan folikül korpus luteuma döner
14 gün sürer
Kanda LH oranı FSH oranından fazladır
Korpus luteum kana fazla miktarda progesteron az miktarda ostrojen salgılar
Uterusta kalınlaşan endometyum süngersi yapı kazanır
Uterusta oluşan kan damarlarına kan hücum eder
Follopi kanalına geçen ootid burada bir gün içinde döllenir veya döllenmez;
Döllenirse mayoz devam eder embriyo oluşur ve hamilelik gelişir
Döllenmezse mayoz devam etmez ve ovum bozulur
D-Menstural evre:
Yaklaşık 3-5 gün sürer
Folikül evresi içinde yer alır
Kanda LH ve Progesteron miktarı azalır
Döllenmemiş yumurta ve süngersi yapı kazanmış uterus dokusu bir miktar kanla beraber vücud dışına atılır